ilang tala sa pagtula

I.    Pag-aruga sa Malikhaing Sarili

          Isa sa mga pagsasanay na ginagawa namin sa mga writers’ groups sa UPLB ay ang tinatawag na free writing – isang tuloy-tuloy na pagsulat ng kung ano ang maisip at maramdaman sa loob ng pinagkasunduang oras (madalas 10 minuto).  Wala itong editing, walang sinusunod na rules of grammar, at walang censorship; basta ang mahalaga ay malayang maisulat ang iniisip o nararamdaman.  Kadalasan ginagawa ito sa tulong ng isang writing prompt – isang quotation, dialogue, o linya sa tula o kahit anong puwedeng pangiliti sa imahinasyon. Halimbawa: ‘Sa libingan ng maliit ang malaki ay may libangan’. Maaaring ganito ang kalabasan ng exercise:

          “sa libingan ng maliit ang malaki ay may libangan bakit ganito ang buhayang salamin ay nababasag
           at  ang daga pag tahimik ay salamin nababasag din pero muling nabubuo ang mga patay muling
           nabubuhay bakit si kristo nagpasan ng krus…”

         Sa ganitong paraan, kumokonekta tayo o tumitibay ang ating uganayan sa ating malikhaing sarili.  Kailangan natin ito bilang mga artists o manunulat; isang paraan ito ng pagpapahusay ng ating sining.  Isang paraan ito ng pagbalanse sa ating sarili na mas madalas kaysa hindi ay doiminado ng kaliwang utak, na nagdidikta ng rason, lohika, isip.  Sa pamamagitan nito, nabibigyang puwang ang ating kanang utak, ang responsable sa sining, sa mga imahen, sa emosyon.

Ano ang gamit nito sa ating pagtula?

         May isa akong free writing exercise na sinulat ko sa loob ng 15 minuto.  Nakakawalong tula na ako mula rito at hindi pa ubos ang mga imahe at konsepto para sa mas marami pang tula.  Meron din akong mga ginawang kaunting editing na lamang ay pinal nang tula.  Sa madaling salita, ang ganitong pagsasanay ay paghukay sa bukal ng ating pagkamalikhain.  Sa sandaling panahon ng pananahimik at pakikipag-usap sa ating sarili, nagagawa nating kaunin at padaluyin ang mga imahe, emosyon, kaisipang binabansot ng ating pagkukumahog sa araw-araw.

        Kapag maglalaan tayo ng kahit 15 minuto lamang araw-araw para pakinggan ang ating sarili, walang mawawala sa atin kundi ang mga agiw at kuyagot na bumabara sa malayang pagdaloy ng ating pagkamalikhain.


II.    Ilarawan Huwag Sabihin

        Walang iisang pamantayan ang kagandahan, walang may monopolyo kung ano ang maganda o epektibong tula. Ang tugmang humahalina sa akin ay maaaring  magpangilo sa iba.  Ang mensaheng nagpapalutang sa iyong diwa ay maaari namang magdag-an ng halobalak sa aking dibdib.

        Gayonman, may mga best practices sa larangan ng pagtula na puwede nating maging huwaran. Isa rito ang nakapaloob sa dictum na ‘show don’t tell’ o  ilarawan huwag sabihin.  Hindi ito absolute pero batayang alituntunin sa pagtula. Anta?  Ang taong bumabasa ng tula ay may limang pandamdam: paningin, pandinig, panlasa, pang-amoy, at pakiramdam. Pero kadalasan, iniisnab natin ang mga ito.  Isang dahilan nito ang pagkahirati natin sa mga abstraktong pagpapahayag o adiksyon sa pang-uri. Mas madali kasing magsabi kaysa maglarawan. Halimbawa, andali-daling sabihing maganda, madilim, nakakatakot, maginaw, karimlan, lagim, atbp. Pero kadalasan alang dating ang ganitong mga salita?.  Kaya ang hamon ay ilarawan – ibig sabihin, ipakita, ipalasa, ipaamoy, ipadinig, iparamdam. 

        Halimbawa, sa halip na sabihing ‘kayganda ng buwan kagabi’, mas may dating kung ‘bangkang gumagaod ang buwan sa dagat ng dilim’.  Kongkreto ang mga salitang bangka, buwan, dagat, at dilim at nakakakita tayo ng aksyon sa salitang gumagaod.  Sa ganito, mas yumayaman ang kahulugan ng ipinapahayag.

        Ano ang batayang alituntunin?  Iwasan hangga’t maaari ang mga abstraktong salitang mas magiging makabuluhan kung gagawing kongkreto.  Sa madaling sabi,  pag-isipan nang makailang beses kung gagamit ng pang-uri, pang-abay o abstraktong pangngalan.  Gamitin lamang ang mga ito kung kailangang-kailangan. Mas mayaman at mas may dating ang mga kongkretong pangngalan at pandiwa.   Tingnan ang sumusunod na saknong mula sa ‘Kung tuyo na ang luha mo’ ni AV Hernandez:

        Lumuha ka habang sila ay palalong nagdiriwang,
        sa libingan ng maliit ang malaki ay may libangan;
        katulad mo ay si Huli, naaliping bayad-utang,
        katulad mo ay si Sisa, binaliw ng kahirapan;
        walang lakas na magtanggol, walang tapang na lumaban,
        tumataghoy kung paslangin; tumatangis kung pahirapan.

        Isa-isahin natin ang mga pandiwa na nagpapakilos sa siniping saknong: lumuha, nagdiriwang, naalipin, binaliw, magtanggol, lumaban, tumataghoy, paslangin, tumatangis, pahirapan.

        Andiyan din ang mga kongkretong salita gaya ng: Sisa at Huli na parehong karakter sa nobela ni Rizal atbp.  Bukod pa syempre ang teknik na paglalagay ng mga salungatan:  pagluha vs pagdiriwang; libingan ng maliit vs libangan ng malaki, atbp.


III.    Tunog

        May sukat at tugma man o malayang taludturan, napakahalaga ng tunog sa tula.  Pakinggan, halimbawa, ang liyab ng damdamin sa paulit-ulit na tunog ng letrang ‘l’ sa siniping saknong.  Napakayaman ng wikang Filipino sa mga salitang ang tunog ay naglalarawan ng bagay na kanilang pinatutungkulan. Halimbawa, sagitsit (halos marinig mo ang sagitsit ng mantika sa mainit na kawali); lagaslas (halos marinig mo ang pagbagsak ng talon); lagablab (halos makita at marinig ang liyab ng apoy) at marami pang katulad na mga salita. 

       Ang mahusay na paggamit at kombinasyon ng tunog ng mga salita ay nakakatulong sa paglikha ng epektibong tula. May mga tunog na nagpapahayag ng gaan ng damdamin, ng bigat ng kalooban  at ang ganito ay hindi tsambahan – idinedisenyo ito ng makata.  At makakamit ito hindi lamang sa pagtutugma ng huling pantig ng bawat linya. Kung minsan,  ang tugmaang ganito ay nakakadual; kaya ang ginagawa ng iba ay umiimbento sila ng ibang pattern. Sa halip na puro a halimbawa, yung iba ginagawa nilang abab:

            Halina, magyapak at makipaghagaran
           Sa mga paruparo, tutubi at tipaklong;
           Halina, hubarin ang lungkot at pangamba
           Pasisirin sa ulap ang ating saranggola.


o aabb:


          Bawat kalabit, bawat panginginig
          ng kuwerdas, ng mga daliri at tinig,
          may mga alikabok na nalalaglag,
          may mga alaalang naglalagalag –

       Syempre may mga tula namang wala na talagang tugmaan pero nasa loob naman ang disenyo ng tunog sa pamamagitan ng aliterasyon. Tingnan ang mga nakatagilid na salita sa sumusunod na saknong:

        Isang kisap ang buhay at kulang upang kuyumin
        ang ligaya’t ligalig ng ating pag-ibig;
        ngunit ano nga ba ang walang-hanggan
        kundi pagsasamang-wagas
        na may wakas.

IV.    LOHIKA, CONSISTENCY, KAISAHAN

        May sariling uniberso o daigdig ang bawat tula at bawat daigdig na ito ay may sariling lohika o batas ng ugnayan ang mga imahe, kaisipan, kilos. Halimbawa, kung ang sentral na imahe ng tula ay bulaklak,  lohikal lamang na magkaroon ng imahe ng dahon, tinik, lupa, sikat ng araw, hamog.  Pag nakakita tayo ng kalawang sa ganitong daigdig, medyo nababalaho tayo.  Maliban kung ang iyong bulaklak na tinutukoy natin ay nasa gilid ng bakod na may alambre. Kung hindi, puwede nating sabihing nawawalan ng kaisahan ang tula.  Pero syempre hindi absolute ang ganito.  Maraming tula, magagandang tula, na nagsasalimbayan ang mga imahe tulad halimabawa ng mga tula ni Pablo Neruda (paki-google na laang ang tungkol sa kanya). Maaaring ang magtakda ng consistency at lohika ay ang tema. Halimbawa, kung tungkol sa lungkot ang tula, maaari itong ipahayag sa pamamagitan ng mga sumusunod na imahe: sagwan na palutang-lutang sa dagat, gulanit na lambat, ulilang tarangkahan, kalawanging tadyang ng payong.   Puwedeng pagsama-samahin, diskartehan na lamang ang disenyo o pagkakahanay ng mga imahe. 

        Pero para sa mga nagsisimula, mainam na magtuon muna sa isang mundo, isang fokus. Sa ganito, mas madaling madidiskartehan ang pagpili ng pinakaangkop na salita nang may masinop na konsiderasyon sa tunog at bilang ng pantig nito.  Makakatulong ito para madebelop ang kakayahan natin na magkaroon ng kaisahan ang mensahe, porma, mga salita, imahe, at tunog ng tula.  Halimbawa, hindi sapat na mensahe laang ang magtaglay ng damdaming malungkot sa isang tula tungkol sa lungkot.  Kailangang nagtutulong-tulong ang imahe,  ang pantig at tunog ng mga salita sa pagpapahayag ng ganitong damdamin.

        Halimabawa:

            Pangungulila


        Kagabi,
        sa pusod ng laot,
        isa akong

        ulilang sagwan,
       
        kinukutib
        ng mga alon
        habang nakatingala
        sa alkitrang langit,
   
        nakamasid
        sa mga pundidong bituin,

        habang sunung-sunong
        ang unti-unting natutunaw

        na buwan.



      Kinukutikot ko pa ang susunod. Maligayang pagtula mga ka-rugo!